ابوالفضل تهرانیتهرانی، ابوالفضل، عالم جامع و مؤلف شیعی قرن سیزدهم و چهاردهم است. فهرست مندرجات۲ - دوران تحصیلی میرزاأبوالفضل ۳ - هجرت میرزاأبوالفضل و ادامه تحصیلات ۴ - سفر به حجّ ۵ - بازگشت میرزاأبوالفضل به تهران ۶ - میرزا أبو‌الفضل و أدبیات ۷ - میرزا أبو‌الفضل و علوم مختلف ۸ - وفات و مدفن میرزا ۹ - آثار میرزا ۱۰ - برخی از آثار میرزا ۱۱ - فرزند میرزا ۱۲ - بازگشت فرزند میرزا ۱۳ - آثار فرزند میرزا ۱۴ - وفات ثقفی ۱۵ - منابع ۱۶ - پانویس ۱۷ - منبع ۱ - زمان ولادت و نام‌های دیگر تهرانیدر ۱۲۷۳ در تهران به دنیا آمد. از آن‌جا که اصل وی از شهر نور بوده، ابوالفضل نوری نیز خوانده شده است. [۱]
محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۶، ص۸۸، چاپ علی نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/ ۱۹۸۳.
[۲]
محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، مصفی المقال فی مصنفی علم الرجال، ستون ۳۳، چاپ احمد منزوی، تهران ۱۳۳۷ ش.
برخی منابع [۳]
محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۹، قسم ۱، ص۴۷، چاپ علی نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/ ۱۹۸۳.
[۴]
امین، أعیان‌الشیعة، ج۲، ص۴۷۵.
نام او را احمد ذکر کرده و ابوالفضل را که بدان مشهور است، کنیه اش دانسته اند؛ اما با توجه به این‌که فرزندش، میرزا محمد ثقفی [۵]
تاریخ مدرسة عالی سپهسالار، (تهران)، ص ۱۱۴ مقاله(بی تا).
از این موضوع اظهار بی اطلاعی کرده و نیز از خود وی نقل شده که پدرش پیش از تولد او نامش را ابوالفضل تعیین کرده بوده است، نمی توان آن را درست دانست. [۶]
ابوالفضل بن ابوالقاسم تهرانی، دیوان، ج۱، ص له ـ لو، چاپ جلال الدین محدّث ارموی، (تهران) ۱۳۶۹.
پدر میرزاابوالفضل، میرزاابوالقاسم تهرانی، از جهت انتساب به دایی خود، محمودخان کلانتر، به کلانتری شهرت یافت و فرزندش، ابوالفضل، به این نام نیز خوانده شده است. [۷]
محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، مصفی المقال فی مصنفی علم الرجال، چاپ احمد منزوی، تهران ۱۳۳۷ ش.
[۸]
امین، أعیان‌الشیعة، ج۲، ص۴۷۵.
۲ - دوران تحصیلی میرزاأبوالفضلمیرزاابوالفضل در کودکی تحصیل علوم دینی را آغاز کرد. او نخست علوم و فنون مقدماتی را نزد پدر خود آموخت، تا جایی که پیش از بلوغ، آنها را کاملاً فراگرفته بود، [۹]
ابوالفضل بن ابوالقاسم تهرانی، دیوان، ج۱، ص کح، چاپ جلال الدین محدّث ارموی، (تهران) ۱۳۶۹.
[۱۰]
ابوالفضل بن ابوالقاسم تهرانی، دیوان، ج۱، ص کح، چاپ جلال الدین محدّث ارموی، (تهران) ۱۳۶۹.
[۱۱]
ابوالفضل بن ابوالقاسم تهرانی، دیوان، ج۱، ص لج ـ لد، چاپ جلال الدین محدّث ارموی، (تهران) ۱۳۶۹.
آنگاه تحصیل فقه و اصول را در دورة سطح آغاز کرد و پس از آن دوره خارج را نزد سیدمحمد صادق طباطبایی و میرزا عبدالرحیم نهاوندی گذراند و به درجة اجتهاد رسید، فلسفه و عرفان را نیز از آقا محمدرضا قمشه ای و میرزا ابوالحسن جلوه فراگرفت. [۱۲]
محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، طبقات اعلام الشیعة، ج۱، قسم ۱، ص۵۴، جزء ۱: نقباء البشر فی القرن الرابع عشر، مشهد ۱۴۰۴.
[۱۳]
ابوالفضل بن ابوالقاسم تهرانی، دیوان، ج۱، ص کو، چاپ جلال الدین محدّث ارموی، (تهران) ۱۳۶۹.
[۱۴]
ابوالفضل بن ابوالقاسم تهرانی، دیوان، ج۱، ص لد، چاپ جلال الدین محدّث ارموی، (تهران) ۱۳۶۹.
۳ - هجرت میرزاأبوالفضل و ادامه تحصیلاتمیرزاابوالفضل در ۱۳۰۰ رهسپار نجف شد و چندین ماه در آن‌جا ماند و در درس میرزا حبیب اللّه رشتی شرکت کرد، سپس به دعوت مرجع تقلید آن زمان، میرزا محمدحسن شیرازی (میرزای شیرازی)، به سامرا رفت و در آن‌جا اقامت گزید و چند سال از درس فقه و اصول وی بهره برد و از نزدیکان او به شمار آمد. [۱۵]
محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، مصفی المقال فی مصنفی علم الرجال، چاپ احمد منزوی، تهران ۱۳۳۷ ش.
[۱۶]
ابوالفضل بن ابوالقاسم تهرانی، ج۱، صکو، دیوان، چاپ جلال الدین محدّث ارموی، (تهران) ۱۳۶۹.
[۱۷]
ابوالفضل بن ابوالقاسم تهرانی، ج۱، لد، دیوان، چاپ جلال الدین محدّث ارموی، (تهران) ۱۳۶۹.
[۱۸]
محمدعلی حبیب آبادی، مکارم الا´ثار در احوال رجال دو قرن ۱۳ و ۱۴ هجری، ج۶، ص۲۰۴۳، اصفهان ۱۳۶۴ ش.
۴ - سفر به حجّاو در ۱۳۰۶ برای انجام مراسم حج به مکه رفت و در بازگشت مدتی در نجف اقامت کرد تا این‌که به دعوت گروهی از مردم به تهران بازگشت. [۱۹]
محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۶، ص۸۸، چاپ علی نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/ ۱۹۸۳.
[۲۰]
امین، أعیان‌الشیعة، ج۲، ص۴۷۵.
[۲۱]
ابوالفضل بن ابوالقاسم تهرانی، دیوان، ج۱، صله، چاپ جلال الدین محدّث ارموی، (تهران) ۱۳۶۹.
منابع سال بازگشت وی را مختلف ذکر کرده اند، [۲۲]
محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، مصفی المقال فی مصنفی علم الرجال، چاپ احمد منزوی، تهران ۱۳۳۷ ش.
[۲۳]
محمدعلی حبیب آبادی، مکارم الا´ثار در احوال رجال دو قرن ۱۳ و ۱۴ هجری، ج۶، ص۲۰۴۳، ج ۶، اصفهان ۱۳۶۴ ش.
ولی فرزندش، میرزامحمد ثقفی، بازگشت او را در ۱۳۱۰ گفته است. [۲۴]
ابوالفضل بن ابوالقاسم تهرانی، دیوان، ج۱، صکو، چاپ جلال الدین محدّث ارموی، (تهران) ۱۳۶۹.
[۲۵]
ابوالفضل بن ابوالقاسم تهرانی، دیوان، ج۱، صله، چاپ جلال الدین محدّث ارموی، (تهران) ۱۳۶۹.
۵ - بازگشت میرزاأبوالفضل به تهرانمیرزاابوالفضل پس از بازگشت به تهران، مرجعیت و زعامت شرعی را به عهده گرفت، به تدریس فقه و اصول و رجال و کلام پرداخت و نماز جماعت و مجلس وعظ و خطابه برپا داشت. او در ۱۳۱۲ مدرسه سپهسالار از بناهای میرزا حسین خان سپهسالار را افتتاح کرد، طلاب را در آن جای داد و در آن حلقه درس دایر کرد [۲۶]
امین، أعیان‌الشیعة، ج۲، ص۴۷۵.
[۲۷]
محمدعلی حبیب آبادی، مکارم الا´ثار در احوال رجال دو قرن ۱۳ و ۱۴ هجری، ج۶، ص۲۰۴۳، ج ۶، اصفهان ۱۳۶۴ ش.
[۲۸]
ابوالفضل بن ابوالقاسم تهرانی، دیوان، ج۱، ص له، چاپ جلال الدین محدّث ارموی، (تهران) ۱۳۶۹.
[۲۹]
مدرس تبریزی، موسوعة، ج ۲، ص ۲۵۴.
۶ - میرزا أبو‌الفضل و أدبیاتمیرزاابوالفضل در ادبیات و سرودن اشعار عربی و فارسی توانا بود و هزاران بیت شعر از حفظ داشت، تا جایی که سیدحیدر حِلّی، از شاعران نامدار عراق، هنگام رفتن به سامرا از هماوردی با او ناتوان شد و در مدح او قصیده ای سرود. سیدمحمدسعید حَبُّوبی از دیگر شاعران بنام نیز وی را ستوده است. او همچنین نثری شیوا داشت [۳۰]
محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، طبقات اعلام الشیعة، ج۱، قسم ۱، ص۵۳ ـ۵۴، جزء ۱: نقباء البشر فی القرن الرابع عشر، مشهد ۱۴۰۴.
[۳۱]
مدرس تبریزی، موسوعة، ج ۲، ص۲۵۳.
۷ - میرزا أبو‌الفضل و علوم مختلفمیرزاابوالفضل منطق، فلسفه، عرفان، ریاضیات، هیئت، سیره و تاریخ نیز می‌دانست، خوش محضر و دارای بیانی جذاب و حافظه ای قوی بود [۳۲]
محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، طبقات اعلام الشیعة، ج۱، قسم ۱، ص۵۴، جزء ۱: نقباء البشر فی القرن الرابع عشر، مشهد ۱۴۰۴.
[۳۳]
امین، أعیان‌الشیعة، ج۲، ص۴۷۵.
[۳۴]
مدرس تبریزی، موسوعة، ج ۲، ص ۲۵۶ـ۲۵۷.
۸ - وفات و مدفن میرزااو در هشتم صفر ۱۳۱۶ بر اثر بیماری حصبه در تهران درگذشت و در حرم حضرت عبدالعظیم در کنار پدرش در مقبرة ابوالفتوح رازی به خاک سپرده شد. [۳۵]
مدرس تبریزی، موسوعة، ج۵، ص۷۳.
[۳۶]
محمدعلی حبیب آبادی، مکارم الا´ثار در احوال رجال دو قرن ۱۳ و ۱۴ هجری، ج۶، ص۲۰۴۴، اصفهان ۱۳۶۴ ش.
[۳۷]
محمد شریف رازی، اختران فروزان ری و طهران، ج۱، ص۲۲۲ـ ۲۲۳، یا، تذکرة المقابر فی احوال‌المفاخر، قم: مکتبة الزهراء، (بی تا).
برخی [۳۸]
امین، أعیان‌الشیعة، ج ۱، ص۴۵۷.
[۳۹]
امین، أعیان‌الشیعة، ج ۲، ص۱۳۹.
[۴۰]
عباس قمی، کتاب الکنی و الالقاب، صیدا ۱۳۵۷ـ ۱۳۵۸، چاپ افست قم (بی تا).
درگذشت او را ۱۳۱۷ و مدفن او را قبرستان وادی السلام نجف ذکر کرده‌اند که درست نیست. [۴۱]
ابوالفضل بن ابوالقاسم تهرانی، دیوان، ج۱، ص کو، چاپ جلال الدین محدّث ارموی، (تهران) ۱۳۶۹.
۹ - آثار میرزامیرزاابوالفضل آثار فراوانی داشته که بیش‌تر آنها به دست ما نرسیده است. [۴۲]
ابوالفضل بن ابوالقاسم تهرانی، دیوان، ج۱، ص ز، چاپ جلال الدین محدّث ارموی، (تهران) ۱۳۶۹.
۱۰ - برخی از آثار میرزابرخی از آثار او عبارت‌اند از: دیوان اشعار مشتمل بر قصاید و غزلیات عربی و فارسی در موضوعات مختلف از جمله مدح معصومین علیهم‌السلام. اشعار عربی این اثر به اهتمام سیدجلال الدین محدّث ارموی و با مقدمة طولانی وی در ۱۳۶۹ (یا ۱۳۷۰) در تهران به چاپ رسیده است [۴۳]
محمدعلی حبیب آبادی، مکارم الآثار در احوال رجال دو قرن ۱۳ و ۱۴ هجری، ج۶، ص۲۰۴۳، ج ۶، اصفهان ۱۳۶۴ ش.
[۴۴]
مدرس تبریزی، موسوعة، ج ۲، ص ۲۵۵ـ۲۵۶.
[۴۵]
ابوالفضل بن ابوالقاسم تهرانی، دیوان، ج۱، ص قح، چاپ جلال الدین محدّث ارموی، (تهران) ۱۳۶۹.
؛ شفاء الصُدور فی شرح زیارة العاشور که استاد وی، میرزای شیرازی، نیز بر آن تقریظ نوشته و از بهترین شرحهاوترجمه های فارسی زیارت عاشورا به شمار آمده است. تألیف آن در ۱۳۰۹ به پایان رسید و اولین بار در ۱۳۱۰ در بمبئی چاپ شد. سپس در ۱۴۰۷، با تحقیق سیدعلی موحد ابطحی در دو جلد در قم و در ۱۳۷۶ ش با تصحیح و تعلیق سیدابراهیم شبیری زنجانی در یک جلد در تهران به چاپ رسید [۴۶]
امین،أعیان‌الشیعة، ج۲، ص۴۷۵.
[۴۷]
مدرس تبریزی، موسوعة، ج ۲، ص۲۵۶.
الإصابة فی من أجمعت علیه العصابة، شرح منظوم ارجوزه هفده بیتی سیدمهدی بحرالعلوم در علم رجال درباره اصحاب اجماع به عربی. این شرح که مشتمل بر ۳۶۸ بیت است در ۱۳۰۴ در سامرا به پایان رسید. نسخه خطی آن در کتابخانة مجلس شورای اسلامی موجود است [۴۸]
محمد شریف رازی، اختران فروزان ری و طهران، ج۱، ص۲۲۳، یا، تذکرة المقابر فی احوال المفاخر، قم: مکتبة الزهراء، (بی تا).
[۴۹]
مدرس تبریزی، موسوعة، ج ۲، ص ۲۵۴.
؛ تمیمة المحدّث (یا تمیمة الحدیث) منظومه ای به عربی در علم درایه؛ صَدْحُ الحَمامة فی احوال الوالد العلاّ مة در شرح زندگانی پدرش و نیز قسمتهایی از زندگانی خود او به عربی؛ قلائد الدرر فی نظم اللؤلؤ المنتثر که در آن کتاب الشافیة ابن‌حاجب را در علم صرف به نظم درآورده و برخی مطالب آن را رد کرده و مطالبی نیز به آن افزوده است. تألیف این اثر که بالغ بر شش هزار بیت است، پیش از چهارده سالگی وی آغاز شده است [۵۰]
محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، طبقات اعلام الشیعة، ج۱، قسم ۱، ص۵۴، جزء ۱: نقباء البشر فی القرن الرابع عشر، مشهد ۱۴۰۴.
[۵۱]
ابوالفضل بن ابوالقاسم تهرانی، دیوان، ج۱، ص لد، چاپ جلال الدین محدّث ارموی، (تهران) ۱۳۶۹.
[۵۲]
مدرس تبریزی، موسوعة، ج ۲، ص ۲۵۵ـ۲۵۶.
؛ تنقیح المقالة فی تحقیق الدلالة، رساله ای به عربی در بحث دلالات منطق و اصول فقه است و با این‌که حجم زیادی دارد، به اتمام نرسیده است [۵۳]
محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۲۶، ص۲۳۹، چاپ علی نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/ ۱۹۸۳.
[۵۴]
مدرس تبریزی، موسوعة، ج ۲، ص ۲۵۵.
؛ حاشیة الاسفار که تعلیقات او بر الاسفار الاربعة ملاصدرا و به عربی است؛ الرسالة العشقیة در بیان مسئله ای عرفانی و به عربی است. مُنیة البصیر فی بیان کیفیة الغدیر به عربی؛ حاشیة فرائد الاصول؛ حاشیة المکاسب. [۵۵]
ابوالفضل بن ابوالقاسم تهرانی، دیوان، ج۱، ص قح، چاپ جلال الدین محدّث ارموی، (تهران) ۱۳۶۹.
[۵۶]
مدرس تبریزی، موسوعة، ج ۲، ص۲۵۷.
[۵۷]
مدرس تبریزی، موسوعة، ج ۲، ص۲۵۴ـ۲۵۷.
۱۱ - فرزند میرزافرزند میرزاابوالفضل، میرزامحمد ثقفی، از علما و فضلای معاصر بوده است. او در جمادی الآخرة ۱۳۱۳ در تهران به دنیا آمد و از کودکی تحصیل علوم دینی را آغاز کرد و پس از گذراندن دورة مقدماتی، سطوح عالی فقه و اصول را نزد آقامیرزا کوچک ساوجی و شیخ آقابزرگ ساوجی آموخت. در ۱۳۴۱ به قم رفت و حدود هفت سال در آن‌جا ماند و در درس خارج فقه و اصول شیخ عبدالکریم حائری یزدی شرکت کرد و از او تصدیق اجتهاد گرفت. چندی نیز در درس فقه آقامحمدرضا اصفهانی مسجدشاهی حاضر شد. او همچنین فلسفه و کلام را از سیدابوالحسن رفیعی قزوینی فراگرفت. [۵۸]
محمد شریف رازی، گنجینة دانشمندان، ج۴، ص۴۱۲ـ۴۱۳، ج ۴، تهران ۱۳۵۳ ش.
۱۲ - بازگشت فرزند میرزاثقفی سپس به تهران بازگشت و در مسجد پامنار به تبلیغ و اقامة جماعت و تألیف و تدریس پرداخت. او نیز مانند پدرش طبع شعر و ذوق غزل سرایی داشت. ۱۳ - آثار فرزند میرزاروان جاوید در تفسیر قرآن که در پنج جلد به چاپ رسیده است و غرر العوائد، شرح و حاشیه بر دررالفوائد شیخ عبدالکریم حائری یزدی از جمله آثار اوست. [۵۹]
محمد شریف رازی، گنجینة دانشمندان، ج۴، ص۴۱۲ـ۴۱۳، ج ۴، تهران ۱۳۵۳ ش.
[۶۰]
محمد شریف رازی، اختران فروزان ری و طهران، ج۱، ص۲۲۳ـ ۲۲۴، یا، تذکرة المقابر فی احوال المفاخر، قم: مکتبة الزهراء، (بی تا).
۱۴ - وفات ثقفیثقفی در مرداد ۱۳۶۴ درگذشت. [۶۱]
«به یاد عالم بارع آیت اللّه حاج میرزامحمد ثقفی تهرانی»، کیهان فرهنگی، ج۱، ص۳۴، سال ۲، ش ۵ (مرداد ۱۳۶۴).
۱۵ - منابع(۱) محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، چاپ علی نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/ ۱۹۸۳. (۲) محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، طبقات اعلام الشیعة، جزء ۱: نقباء البشر فی القرن الرابع عشر، مشهد ۱۴۰۴. (۳) محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، مصفی المقال فی مصنفی علم الرجال، چاپ احمد منزوی، تهران ۱۳۳۷ ش. (۴) امین، أعیان‌الشیعة. (۵) «به یاد عالم بارع آیت اللّه حاج میرزامحمد ثقفی تهرانی»، کیهان فرهنگی، سال ۲، ش ۵ (مرداد ۱۳۶۴). (۶) ابوالفضل بن ابوالقاسم تهرانی، دیوان، چاپ جلال الدین محدّث ارموی، (تهران) ۱۳۶۹. (۷) محمدعلی حبیب آبادی، مکارم الا´ثار در احوال رجال دو قرن ۱۳ و ۱۴ هجری، ج ۶، اصفهان ۱۳۶۴ ش. (۸) محمد شریف رازی، اختران فروزان ری و طهران، یا، تذکرة المقابر فی احوال المفاخر، قم: مکتبة الزهراء، (بی تا). (۹) محمد شریف رازی، گنجینة دانشمندان، ج ۴، تهران ۱۳۵۳ ش. (۱۰) عباس قمی، کتاب الکنی و الالقاب، صیدا ۱۳۵۷ـ ۱۳۵۸، چاپ افست قم (بی تا). (۱۱) مدرس تبریزی، موسوعة. (۱۲) موسوعة مؤلفی الامامیة، قم: مجمع الفکر الاسلامی، ۱۳۷۸ ش ۱۶ - پانویس
۱۷ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «ابوالفضل تهرانی»،شماره۴۱۱۷. |